TÂM ANH

Chiến tranh đã lùi xa cả nửa thế kỷ, nhưng dường như trong tâm thức mỗi người dân đất Việt vẫn luôn in sâu khí thế cách mạng hào hùng của dân tộc trong suốt lịch sử đấu tranh chống giặc ngoại xâm, bảo vệ vệ Tổ quốc. Hình ảnh, ký ức về những ngày tháng chiến đấu oanh liệt, “máu trộn bùn non”, “gan không núng, chí không mòn” vẫn luôn là ngọn lửa thiêng không bao giờ tắt trong trái tim những người chiến sĩ đã từng sống, chiến đấu nơi chiến trường. Những dư âm, ký ức ấy theo chân những người chiến sĩ cách mạng trở về với cuộc sống đời thường, đi vào thơ ca, nhạc họa, trở thành nguồn cảm hứng bất tận; là cánh đồng phù sa màu mỡ không bao giờ bạc màu để các thi nhân, các văn nghệ sĩ thỏa sức khai thác, sáng tạo.

Là tỉnh miền núi có nhiều dân tộc sinh sống lâu đời, trải qua hàng nghìn năm lịch sử đấu tranh giải phóng của dân tộc, nhân dân các dân tộc Yên Bái luôn phát huy truyền thống gàn đời của dân tộc, vượt qua khó khăn, chiến đấu bảo vệ và xây dựng quê hương.

Từ sự kiện Đảng Cộng sản Việt Nam ra đời mùa xuân năm 1930, cùng với đồng bào cả nước, truyền thống yêu nước, tinh thần đoàn kết đấu tranh quật khởi và các phong trào yêu nước của người Yên Bái càng trở nên mạnh mẽ. Những trang sử vàng của Yên Bái từ đây liên tục được lấp đầy bởi phong trào đấu tranh cách mạng và các sự kiện chính trị ở địa phương. Trải qua các cuộc kháng chiến chống Pháp, chống Mỹ rồi xây dựng phát triển quê hương, Đảng bộ, chính quyền và nhân dân các dân tộc Yên Bái luôn phát huy truyền thống anh hùng, năng động, sáng tạo, tự lực, tự cường trong chiến tranh cách mạng, đem hết sức lực, trí tuệ vượt qua khó khăn, chiến đấu bảo vệ quê hương, khắc phục hậu quả, hàn gắn vết thương chiến tranh; nêu cao tinh thần đoàn kết, tự lực cánh sinh, huy động tối đa nội lực và tranh thủ mọi nguồn lực để đầu tư phát triển, đưa Yên Bái ngày càng phát triển giàu mạnh, hạnh phúc.

Văn học nghệ thuật Yên Bái ra đời khi chiến tranh đã hoàn toàn chấm dứt, song các thế hệ văn nghệ sĩ đều là những người con được sinh ra và nuôi dưỡng trên những miền quê anh hùng cách mạng. Trong đó, lớp văn nghệ sĩ gạo cội có nhiều người trưởng thành từ các chiến trường. Thế nên, từng diễn biến, sự kiện lịch sử đấu tranh cách mạng của Yên Bái luôn được ấp ủ, nung nấu và lần lượt hiện lên trong thơ, ca, nhạc, họa của các văn nghệ sĩ. Cho đến nay, dù lớp người trước có người còn người mất, những người từng trực tiếp tham gia chiến đấu ở chiến trường cũng còn lại không nhiều nhưng chiến tranh cách mạng vẫn luôn là mảng đề tài lớn trong sáng tác văn học, nghệ thuật của Yên Bái.

Trước khi được quy tụ hoạt động theo tổ chức, văn học nghệ thuật Yên Bái trước năm 1975 là những phong trào thơ văn và các hoạt động ca múa nhạc, kịch nói cách mạng, vận động quần chúng nhân dân chống giặc ngoại xâm, đi theo phong trào cách mạng của tổ chức Thanh niên đoàn ở thị xã Yên Bái. Từ khi Hội Văn học nghệ thuật tỉnh Hoàng Liên Sơn được hình thành (năm 1972) và chính thức được thành lập (tháng 6/1979), tác phẩm văn học, nghệ thuật của các văn nghệ sĩ có cơ hội được công bố, xuất bản và hoạt động sáng tác bắt đầu được định hình, phát triển. Thời điểm ấy, tỉnh Hoàng Liên Sơn (Lào Cai- Yên Bái) vừa ra khỏi hai cuộc chiến tranh biên giới, nỗi đau, vết thương chiến tranh vẫn còn hằn sâu trong lòng mỗi người. Bởi vậy, cùng với mảng đề tài lớn về dân tộc, miền núi, phản ánh cảnh sắc thiên nhiên tươi đẹp, con người và cuộc sống nơi quê núi hay mảng đề tài phản ánh công cuộc khôi phục, xây dựng và đổi mới đất nước thì mảng đề tài về chiến tranh cách mạng cũng được văn nghệ sĩ khai thác và sáng tác rất nhiều. Các sáng tác về mảng đề tài này không chỉ phản ánh diễn biến của những ngày chiến đấu gian khổ, oanh liệt của quân và dân ta trong hai cuộc kháng chiến trường kỳ và chiến tranh biên giới, mà còn phản ánh hiện thực khốc liệt do chiến tranh để lại cho đồng bào nhân dân các dân tộc; đồng thời bày tỏ nỗi niềm đau đáu, trăn trở, suy tư của các văn nghệ sĩ thời hậu chiến.

Trong lớp các văn nghệ sĩ có công đặt nền móng đầu tiên cho văn học nghệ thuật Yên Bái như Hoàng Hạc, Xuân Nguyên, Hoàng Hữu Sang, Hà Trung Tuyến, Bùi Huy Mai, Hoàng Bảo, Vũ Chấn Nam, Địch Ngọc Lân…, hầu hết đều là những tác giả tên tuổi với khối lượng tác phẩm lớn, để lại dấu ấn sâu sắc trong lòng bạn đọc, bạn văn sau này. Trong đó, những tác phẩm sáng tác về đề tài chiến tranh cách mạng tiêu biểu phải kể đến như những truyện ngắn, tiểu thuyết mang tên Ké Nàm, Bài ca Thác Bà, Sông gọi... của cố Nhà văn Hoàng Hạc viết về cuộc cách mạng công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước với những cái được, cái mất, những hi sinh, trăn trở của người dân khi rời quê hương ra đi xây dựng vùng đất mới, nhường đất lại cho việc xây dựng vùng hồ, tạo ra nguồn điện thắp sáng cho cả nước.

Cả cuộc đời gắn bó với báo chí và văn học nghệ thuật cách mạng ở miền núi trong suốt những chặng đường chống giặc ngoại xâm, trước những năm 1970, cố tác giả Xuân Nguyên đã có nhiều tác phẩm sáng tác về đồng bào dân tộc miền núi với quá trình đấu tranh dưới sự lãnh đạo của Đảng đã chiến đấu thoát khỏi cuộc sống cơ cực, tối tăm của chế độ cũ, từ bỏ những tập tục lạc hậu do chế độ cũ để lại (Rừng ma, Hoa đào tháng chín…). Đặc biệt, ông có một tiểu thuyết đề cập đến nội dung tiễu phỉ, một vấn đề nhạy cảm, hấp dẫn nhưng cũng không hề dễ viết (Tiểu thuyết Cơn lốc núi).

Trong các dòng văn học, nghệ thuật viết về chiến tranh cách mạng, tùy vào cá tính và hướng sáng tạo của mỗi văn nghệ sĩ mà có những nhóm tác phẩm khác nhau. Có nhóm tác phẩm được sáng tác trực tiếp tại chiến trường hoặc trong giai đoạn diễn ra chiến tranh. Đây là những tác phẩm rất hiếm, mang giá trị lịch sử và nhân văn cao cả, bởi chúng thấm đẫm cả máu và hoa của người chiến sĩ, văn nghệ sĩ nơi chiến trường. Với Yên Bái, nếu như Nhà thơ Ngọc Bái từng có rất nhiều bài thơ được sáng tác sau những trận đánh, sau những cuộc hành quân trong cuộc kháng chiến chống Mỹ và chiến tranh biên giới phía Bắc thì Họa sĩ Trần Quang Bộ và Họa sĩ, Nhạc sĩ Quách Hùng cũng có nhiều tác phẩm được đem về từ chiến trường, trong đó phải kể đến bộ tranh ký họa chiến trường của Họa sĩ thương binh Trần Quang Bộ. Hơn mười năm sống và chiến đấu ở chiến trường miền Tây Nam bộ, anh Chiến sĩ Giải phóng quân- Họa sĩ Quang Bộ từng nếm trải và chứng kiến những trận càn và pháo kích suốt ngày đêm của Mỹ ngụy. Những con người anh gặp, không khí đấu tranh hào hùng cùng những chiến công oanh liệt nơi đây đã thôi thúc trái tim người lính cầm bút khắc họa nên những chân dung đồng đội, khắc họa nên tinh thần chiến đấu quả cảm của dân tộc. Từ những bức ký họa quý giá đó, sau này, người họa sĩ thương binh ấy lại tiếp tục sáng tạo thành những tác phẩm hội họa về hình ảnh người chiến sĩ cách mạng.

Khi chiến tranh đã kết thúc, có những tác phẩm được sáng tác nhằm tái hiện lịch sử cách mạng để nhìn nhận, làm rõ những giá trị truyền thống bền vững của con người Việt Nam trong chiến tranh, tìm ra trong chiến tranh những kinh nghiệm, những bài học quý báu. Có thể kể đến như trường ca “Lời cất lên từ đất”, hay tiểu thuyết lịch sử “Ngang trời mây đỏ” của Nhà thơ Ngọc Bái. Đây là hai tác phẩm viết về cuộc khởi nghĩa Yên Bái năm 1930 với hình ảnh Anh hùng- nhà cách mạng Nguyễn Thái Học và chân dung những anh hùng cảm tử tự nguyện dấn thân trong cuộc khởi nghĩa. Thông qua hai tác phẩm, Nhà thơ Ngọc Bái không chỉ muốn cùng bạn đọc nhìn nhận lại giá trị của lịch sử, mà ông còn muốn nhấn mạnh quan điểm về lòng yêu nước, sự hi sinh vô giá của các nghĩa sĩ trong cuộc khởi nghĩa; ngợi ca tinh thần yêu nước bất khuất của những trí thức, những thương gia, những chủ đồn điền, những sinh viên, thầy đồ, ông lang, ông cai, thầy lý... không phân biệt miễn là chung ý chí, miễn là cùng mục tiêu tôn chỉ “Đuổi người Pháp về nước Pháp, đem nước Nam trả người Nam”.

Cùng là những tác phẩm sáng tác thời hậu chiến, người sáng tác là những người trưởng thành từ chiến tranh lại có những tác phẩm là lời tri ân đặc biệt của văn nghệ sĩ dành cho cách mạng, dành cho những người chiến sĩ đã nằm lại chiến trường để đổi lấy hòa bình, độc lập cho dân tộc; đồng thời cũng là lời nhắn nhủ, gửi gắm tới các thế hệ sau biết rõ về nguồn gốc, lý do và biết trân trọng giá trị những ngày tháng hòa bình mà họ đã và đang có. Đây có thể coi là nhóm tác phẩm phong phú và dồi dào nhất bởi chỉ tính riêng Yên Bái cũng có thể kể ra rất nhiều tên tuổi với rất nhiều  tác phẩm tiêu biểu như Nhà văn Hà Lâm Kỳ- người gắn bó và nặng tình với quê hương cách mạng Đại Lịch. Trong cuộc đời và sự nghiệp sáng tác của mình, cùng với chủ đề dân tộc miền núi và viết cho thiếu nhi, ông đã dành rất nhiều thời gian và tâm huyết để nghiên cứu, tìm hiểu thông tin, tư liệu về những cuộc kháng chiến và những nhân vật lịch sử của quê hương như: Tập truyện vừa “Kỷ vật cuối cùng” viết về Đội Du kích thiếu niên Đại Lịch với nhân vật chính là Anh hùng Liệt sĩ Hoàng Văn Thọ; tiểu thuyết “Cánh cung đỏ” phản ánh hiện thực cách mạng và kháng chiến của Yên Bái trước và trong Cách mạng tháng Tám; tiểu thuyết “Thủ lĩnh rừng già” viết về nhân vật chính sử Đại thần chủ chiến Nhà Nguyễn Nguyễn Quang Bích với tinh thần yêu nước đấu tranh chống lại thực dân Pháp. Tác giả Hoàng Tương Lai là một nghệ nhân lưu truyền văn hóa, văn nghệ dân gian, chủ yếu các tác phẩm của ông đều mang đậm bản sắc văn hóa Tày. Từng có thời gian sống và chiến đấu trên chiến trường Lào, Hoàng Tương Lai có tập truyện ký “Quả lựu đạn cài hoa”. Tác giả Trần Cao Đàm là người trung thành với mảng đề tài cách mạng và kháng chiến ở vùng quê Mường Lò, do đó, hầu hết các tác phẩm của ông đều viết về các thời kỳ chiến tranh trên vùng đất này. Có thể kể đến như các tiểu thuyết “Bến Ngòi”, “Pa Thí mù sương”, “Âu Lâu bến lửa”, “Đất Mường thời dông lũ”, “Âm vang Ngòi Vần”. Nhà văn Hoàng Thế Sinh với cả khối tác phẩm lớn, trong đó có nhiều tập tiểu thuyết viết về đề tài chiến tranh cách mạng như “Thời hoa đỏ”, “Rừng thiêng”, “Cánh đồng Chum mùa hoa ban”. Nhà văn Nguyễn Hiền Lương cũng là người lính từng trải qua chiến tranh nên trong số rất nhiều sáng tác ở nhiều thể loại khác nhau, ông cũng có nhiều tác phẩm viết về đề tài chiến tranh và người lính như tiểu thuyết “Xóm chợ” viết về hiện thực cách mạng và kháng chiến ở Yên Bái- Lào Cai; tập truyện ký “Bản hùng ca Tây Bắc” phản ánh con người Yên Bái trong cách mạng tháng Tám, kháng chiến chống Pháp và chống Mỹ. Nhà thơ Ngọc Bái với tập thơ “Con đường đất đã qua” viết về một thời áo lính cùng những hi sinh thầm lặng và phẩm chất người lính trải qua cuộc chiến; tập thơ “Khoảng lặng” là những chiêm nghiệm về nhân tình thế thái sau chiến tranh. Họa sĩ Quách Hùng có tác phẩm tranh sơn dầu và khắc gỗ “Hoàng Văn Thọ cướp súng tây”; tác giả Xuân Nguyên có vở ca kịch “Hương cốm mùa Thu” sáng tác về nhân vật Anh hùng Liệt sĩ Hoàng Văn Thọ. Tác giả Ngọc Chấn có tập thơ đầu tay với tên gọi “Vĩ thanh người lính” để tri ân đồng đội- những người đồng đội đã cùng nhau trải qua những năm tháng gian khổ, hy sinh nơi chiến trường. Họa sĩ Nguyễn Văn Sự có tác phẩm tranh “Rừng Trường Sơn”. Họa sĩ Trần Quang Minh có tác phẩm tranh “Nguyễn Thái Học ra pháp trường” và các tác phẩm tranh “Trinh sát luồn sâu”, “Hành quân mưa”, “Trước giờ bão táp”. Họa sĩ Nguyễn Đình Thi có các tác phẩm “Chuyện kể bên chiến hào” được lấy cảm hứng những trận chiến khi tác giả là người trong cuộc, các tác phẩm “Bám biển”, “Bảo vệ biển đảo quê hương”, “Tín hiệu biển”, “Đảo chìm Đá Nam”, “Một thoáng đảo An Bang” là những tác phẩm sáng tác về biển đảo khi tác giả tham gia các chuyến đi thực tế tại Quần đảo Trường Sa...

Sống giữa thời bình, nhiều văn nghệ sĩ chưa từng cầm súng chiến đấu ở chiến trường, thậm chí chưa từng mặc áo lính nhưng đề tài chiến tranh và người lính vẫn luôn là đề tài hấp dẫn đối với họ. Bởi với mỗi người con đất Việt, dù ở bất cứ giai đoạn nào, những cuộc cách mạng vẫn luôn tồn tại, nhiệm vụ bảo vệ Tổ quốc vẫn luôn được đặt lên vị trí hàng đầu và song hành với sự nghiệp xây dựng, phát triển đất nước. Văn nghệ sĩ trẻ có thể không được trải nghiệm qua chiến tranh, không có quá khứ, cũng không có hoài niệm, song họ có thể tìm hiểu và viết về chiến tranh bằng một góc nhìn mới, từ đó rút ra cho thế hệ mình những bài học kinh nghiệm quý báu để áp dụng vào những vấn đề phức tạp, nóng hổi của cuộc sống hiện tại, tương lai. Có những tác giả có rất nhiều tác phẩm viết về lực lượng vũ trang, chiến tranh cách mạng và được đánh giá cao như Họa sĩ Đặng Quyết Thắng có các tác phẩm tranh “Lính đảo”, “Hành quân qua bản”, “Trên đường tuần tra”, “Chiều biên giới”; Họa sĩ Vũ Bích Hạnh có tác phẩm “Ông kể cháu nghe”; tác giả Trần Trung Hiếu có tác phẩm “Khúc khải hoàn”, “Ước mơ”; Họa sĩ Hoàng Trung Hiếu có tác phẩm “Rừng Trường Sơn”, “Kỷ vật của mẹ”; Nhà văn Nông Quang Khiêm có tác phẩm ký “Tiểu đội trưởng du kích Cổ Văn ngày ấy”; Nhà văn Nguyễn Ngọc Yến có hồi ký “Thị xã thời bom đạn”, “Chàng pháo binh”…

Những năm gần đây, trong hoạt động chính trị, chuyên môn Hội Liên hiệp Văn học Nghệ thuật tỉnh Yên Bái luôn có những hoạt động khuyến khích, động viên văn nghệ sĩ sáng tác về đề tài này. Ngoài các cuộc phát động, tổ chức các cuộc thi sáng tác văn học, nghệ thuật, sáng tác tranh về đề tài lực lượng vũ trang, chiến tranh cách mạng; động viên, khuyến khích các tác giả sáng tác về các cuộc kháng chiến, cách mạng của dân tộc và thường xuyên mở chuyên mục đăng tải tác phẩm trên các ấn phẩm của Hội, Hội cũng đã tổ chức những cuộc triển lãm tranh, ảnh về đề tài lực lượng vũ trang, biên giới, biển đảo như: Phối hợp với Hội Mỹ thuật Hà Nội tổ chức triển lãm Mỹ thuật về đề tài “Dân tộc, Biên giới biển, đảo Tổ quốc và Học tập và làm theo tấm gương đạo đức Hồ Chí Minh”; triển lãm tranh cổ động về đề tài “Đảng, Bác Hồ và quê hương, con người Yên Bái trên con đường đổi mới, phát triển”; đồng thời, tạo điều kiện để các tác giả, hội viên tham gia các kỳ liên hoan, các cuộc thi quốc tế, trong nước và của tỉnh. Cùng với việc tổ chức những chuyến đi thực tế sáng tác, các trại sáng tác và tạo điều kiện cho hội viên tham gia các trại sáng tác do các hội chuyên ngành trung ương tổ chức, nhiều năm trở lại đây, Hội thường xuyên tổ chức các hoạt động hội thảo, tọa đàm, trong đó có nhiều cuộc hội thảo, tọa đàm về đề tài lượng vũ trang, chiến tranh cách mạng; gặp mặt, tọa đàm và giới thiệu, công bố các tác phẩm văn học, nghệ thuật cho các văn nghệ sĩ một thời áo lính nhằm cổ vũ, động viên các văn nghệ sĩ từng một thời mặc áo lính không ngừng say mê sáng tạo ra nhiều tác phẩm có giá trị về tư tưởng và nghệ thuật, đa dạng về loại hình và ngôn ngữ thể hiện; góp phần tuyên truyền, quảng bá giá trị truyền thống tốt đẹp của dân tộc, tạo sức lan tỏa rộng trong toàn thể hội viên văn học nghệ thuật và đưa văn học nghệ thuật đến gần hơn với Nhân dân các dân tộc trong tỉnh. Từ sự quan tâm, tạo điều kiện và sự cổ vũ, khích lệ kịp thời ấy, nhiều năm qua, các văn nghệ sĩ Yên Bái đã có nhiều tác phẩm chất lượng, được đánh giá cao và đạt nhiều giải thưởng cao quý của quốc tế, Trung ương và của tỉnh. Trong đó, có thể kể đến như Nhà văn Hoàng Thế Sinh đoạt Giải thưởng Sông Mê Kông với tiểu thuyết “Cánh đồng Chum mùa hoa ban”; Nhà văn Nguyễn Hiền Lương được tặng thưởng của Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch về đề tài chiến tranh cách mạng với Tiểu thuyết “Xóm chợ”; Nhà văn Hà Lâm Kỳ đoạt giải Nhất cuộc thi sáng tác quảng bá về Học tập và làm theo tư tưởng, đạo đức, phong cách Hồ Chí Minh do Ban Tuyên giáo Trung ương tổ chức năm 2020 với bộ tiểu thuyết “Cánh cung đỏ”; Họa sĩ Nguyễn Đình Thi có tác phẩm được chọn treo tại Triển lãm Mỹ thuật toàn quốc do Tổng cục Chính trị Quân đội nhân dân Việt Nam tổ chức; Họa sĩ Trần Quang Minh, Đặng Quyết Thắng, Trần Trung Hiếu, Vũ Bích Hạnh cũng có tác phẩm được chọn treo tại Triển lãm Mỹ thuật toàn quốc về đề tài chiến tranh cách mạng…

Sáng tác về đề tài người lính, lực lượng vũ trang và chiến tranh cách mạng xưa nay vẫn luôn là đề tài hấp dẫn với văn nghệ sĩ Yên Bái. Giờ đây, chiến tranh đã lùi xa vào quá khứ nhưng các thế hệ văn nghệ sĩ trẻ Yên Bái sẽ tiếp tục khai thác, sáng tác và có nhiều tác phẩm mới về đề tài này bằng những góc nhìn mới, tư duy sáng tạo mới. Là tỉnh miền núi không có biên giới, không có biển nên hình ảnh về người lính biển luôn là đề tài mới, là niềm khao khát được tiếp cận của các văn nghệ sĩ Yên Bái. Sau 2 lần hiếm hoi, duy nhất có một họa sĩ được tham gia thực tế tại vùng biển đảo Trường Sa, năm nay, 1 tác giả chuyên ngành Thơ, 1 tác giả chuyên ngành Văn xuôi và và 1 tác giả chuyên ngành Mỹ thuật, Nhiếp ảnh tiếp tục được Hội Nhà văn Việt Nam, Hội Mỹ thuật Việt Nam và Hội Nhà báo Việt Nam tạo điều kiện tham gia thực tế tại vùng biển đảo Trường Sa. Hy vọng và tin tưởng rằng sau chuyến đi này, các tác giả sẽ có được nguồn cảm hứng bất tận, tư liệu dồi dào để cho ra đời nhiều tác phẩm giá trị về người lính nơi biên cương hải đảo./.

                                                                                              T.A