NGUYỄN TÂM

Nguyễn Đình Thi- nhà cách mạng kiên cường cũng đồng thời là một văn sĩ, nghệ sĩ đặc biệt tài hoa; một nhà triết học, nhà phê bình, nhà quản lý, nhà văn hóa và hoạt động xã hội xuất sắc. Ông không chỉ được mệnh danh là một nghệ sĩ đa tài của nền văn học kháng chiến mà còn được biết đến là một nhân vật tiêu biểu, tiên phong cho tư tưởng đổi mới trong sáng tạo văn học nghệ thuật. Những cống hiến, sáng tạo trong suốt cuộc đời và hơn 60 năm cầm bút của ông đã để lại cho hôm nay một di sản văn hóa, văn học, nghệ thuật phong phú, có sức ảnh hưởng và dấu ấn sâu đậm đến các thế hệ văn nghệ sĩ cũng như nền văn học nghệ thuật Cách mạng Việt Nam.

Sự nghiệp cầm bút của Nguyễn Đình Thi được bắt đầu từ rất sớm, khi ông còn ngồi trên ghế nhà trường. Tuy bước vào nghiệp viết bằng những tác phẩm chính luận, triết học và tiểu luận phê bình, song tình yêu quê hương đất nước thấm sâu trong con người và niềm đam mê sách vở, nghiên cứu đã đưa ông theo con đường cách mạng, trở thành trí thức cách mạng và trưởng thành từ đây. Trải qua hai cuộc chiến tranh chống Pháp và chống Mỹ, là một chiến sĩ cách mạng tham gia vào nhiều phong trào đấu tranh, Nguyễn Đình Thi từng có những chuyến đi cần mẫn, gắn bó và gan dạ với các chiến dịch từ Trung du (1951), Hòa Bình (1952), Thượng Lào (1953) và Điện Biên Phủ (1954). Trải nghiệm từ các chuyến đi ấy đã gom nhặt, trang bị cho ông những vốn sống đặc biệt phong phú và quý giá, để rồi lần lượt đi vào những tác phẩm văn, thơ, nhạc, kịch, phản ánh kịp thời, tái hiện sinh động cuộc sống, chiến đấu anh dũng của nhân dân ta trong các cuộc kháng chiến; khắc sâu vào tâm trí người đọc những thông điệp về tình yêu quê hương, tinh thần dân tộc, khát vọng hòa bình và giá trị nhân văn.

Sự nghiệp sáng tạo mang đậm dấu ấn cá nhân của Nguyễn Đình Thi để lại cho đời một kho tàng tác phẩm văn học, nghệ thuật đồ sộ.

Là người có tâm hồn phong phú và tài năng thiên bẩm, trong suốt cuộc đời, sự nghiệp sáng tác văn chương, Nguyễn Đình Thi đã góp mặt ở nhiều lĩnh vực, thể loại như tiểu thuyết, truyện, thơ ca, kịch, nhạc, tiểu luận và triết học. Ở lĩnh vực nào ông cũng nhiệt tình dấn thân, không ngại thử sức và cũng đã để lại nhiều dấu ấn đặc biệt. Nói về sự nghiệp sáng tác của Nguyễn Đình Thi, Tiến sĩ Chu Văn Sơn từng cho rằng: “Nếu hình dung sự nghiệp văn học của Nguyễn Đình Thi mở ra bốn lĩnh vực thơ, kịch, tiểu thuyết và lý luận phê bình như một cỗ xe tứ mã thì thơ luôn là chú ngựa đầu đàn. Thơ vừa là phần trăn trở nhất, thành công nhất, vừa xâm nhập vào những mảng còn lại của Nguyễn Đình Thi”. Còn với Nguyễn Đình Thi,“Thơ đưa ta vào sự lớn lao của tâm hồn vô tận của mình, và vượt qua nỗi khốn khó của thân phận con người. Thơ mạnh hơn tiền bạc, quyền thế, thơ mạnh hơn lòng tham, thơ mạnh hơn sự khôn ngoan sắp xếp, thơ mạnh hơn cái ác. Thơ đưa con người mơ tới cái chưa có, và tưởng tượng một cái gì đẹp hơn, tốt hơn cho cuộc sống”. Có lẽ vì vậy mà trong hơn 60 năm cầm bút, thơ là mảng sáng tác được ông dành nhiều tâm huyết, khiến ông trăn trở tìm tòi và cũng là thể loại thể hiện đậm nét phong cách sáng tạo, mang lại cho ông nhiều thành công nhất.

Thơ của Nguyễn Đình Thi mang đậm tinh thần yêu nước, phản ánh tâm tư, tình cảm của nhân dân trong thời kỳ kháng chiến. Thơ Nguyễn Đình Thi nổi bật với sự kết hợp giữa chất trữ tình và chất chính trị. Ông đã khắc họa thành công nỗi đau, khát vọng và tinh thần yêu nước trong bối cảnh chiến tranh. Không riêng gì thơ mà ở tất cả các thể loại văn học, nghệ thuật, Nguyễn Đình Thi gần như luôn đem tất cả hiện thực cuộc chiến vào trong tác phẩm thông qua hình ảnh quê hương đất nước, tình yêu, người lính trong chiến tranh. Ông đã đem hơi thở của cuộc sống, của hai cuộc chiến tranh vào trong thơ, nhưng sự khéo léo hòa hợp chất anh hùng ca với tình ca, sự sôi nổi hùng tráng với thiết tha trữ tình đã khiến cho những vần thơ của ông không mất đi chất trữ tình vốn có của thi ca. Viết về hiện thực chiến tranh nhưng thay vì làm nổi lên nỗi đau thương, vất vả thì Nguyễn Đình Thi lại dồn tâm sức khắc hoạ hình ảnh đất nước tươi đẹp nhằm nhấn mạnh, khẳng định sức mạnh, sức sống quật cường, bất khuất của dân tộc Việt Nam, luôn vươn lên đấu tranh vì khát vọng hoà bình.

Ở lĩnh vực văn xuôi cách mạng, mặc dù đạt không ít thành tựu với nhiều tác phẩm tiểu thuyết, truyện ngắn, tiểu luận phê bình xuất sắc, song Nguyễn Đình Thi từng tự nhận mình đã đi lầm vào mảnh đất văn chương này. Vốn là người không chấp nhận sự ràng buộc, gò bó trong một phạm vi, khuôn phép, nhất là trong sáng tạo nhưng tất cả những tác phẩm thuộc thể loại tiểu thuyết, truyện ngắn, ký… lại luôn phải tuân thủ những khuôn thước của sự thật, của yếu tố thời gian, không gian; trong khi các tác phẩm tiểu thuyết viết về đề tài chiến tranh như Xung kích, Vào lửa, Mặt trận trên cao… lại được viết trong không khí của chiến trường và phải đáp ứng kịp thời nhu cầu phản ánh hiện thực trong hai cuộc kháng chiến chống Pháp và chống Mỹ. Nguyễn Đình Thi từng viết: “Trong những năm chiến tranh tôi có rất ít thì giờ để viết. Và nhiều khi viết ở một nơi giữa đường cho đến sau chiến tranh, thời gian thật sự ngồi làm việc trước trang giấy vẫn không được bao nhiêu. Muốn viết một tác phẩm dài có quy mô, là phải làm việc trong những khoảng thời giờ cắt xén rải rác. Còn thường mỗi lần cầm đến bút là khác nào phải tìm cách dồn hết tinh lực của mình vào những tác phẩm viết trong thời gian ngắn trong hoàn cảnh đời sống hàng ngày còn nhiều bề bộn, gieo neo chung của mọi người”. Dành nhiều tâm huyết, công phu cho các tác phẩm tiểu thuyết, những tác phẩm mang tính “tiểu thuyết thời sự” về đề tài chiến tranh được Nguyễn Đình Thi viết rất nhanh. Chỉ duy nhất có một tác phẩm viết về Điện Biên Phủ mà ông đầu tư nhiều công sức, thời gian và tâm huyết với một tâm niệm, hoài bão và khao khát cho ra đời một tiểu thuyết có tầm cỡ, quy mô lớn lại không kịp được hoàn thành.

Trong số các tác phẩm văn xuôi được Nguyễn Đình Thi dành nhiều công phu đầu tư suốt thời gian dài cầm bút, “Vỡ bờ” là một tác phẩm thể hiện mặt mạnh trong việc vận dụng trí tưởng tượng, hư cấu nghệ thuật của ông. Viết về phong trào Cách mạng và tình hình xã hội thời kỳ trước 1945, Nguyễn Đình Thi đã khắc họa, phản ánh, tổng kết được nhiều mặt khác nhau của đời sống, của nhiều tầng lớp khác nhau từ nông thôn đến thành thị và trong thời gian dài, từ những ngày đầu khởi nghĩa đến khi Cách mạng tháng Tám thắng lợi vang dội. Đây là một thành công của tiểu thuyết Việt Nam hiện đại, cũng là cuốn truyện dài đầu tiên đánh dấu thành công mới của ông.

Nếu như thơ được xem là thể loại nổi trội trong suốt cuộc đời sáng tác; văn xuôi gắn liền với đời sống chiến trường và quãng thời gian ông là nhà văn chiến sĩ, người chiến sĩ cách mạng thì phần lớn thời gian sau này, khi tuổi đã xế chiều Nguyễn Đình Thi lại dành cho kịch. Sau cả quãng đời trải nghiệm, dường như ông đã đem tất cả những tâm tư, suy nghĩ đúc kết lại trong kịch. Những bình diện đúc kết trong kịch của Nguyễn Đình Thi không trải ra ở bề rộng mà lắng đọng ở chiều sâu, ở những xung đột bi kịch của nhiều số phận, nhiều cảnh đời qua nhiều thời kỳ lịch sử. Là một nghệ sĩ đa tài, Nguyễn Đình Thi đến với kịch từ sớm (vở “Con nai đen” được dựng năm 1961), nhưng có thể do chưa bén duyên nên mãi đến năm 1975 ông mới trở lại với kịch. Từ những năm 1980 trở đi, khi đã bước vào tuổi chín của sự nghiệp sáng tạo, chỉ trong năm năm, Nguyễn Đình Thi đã cho ra đời liên tiếp tám vở kịch, trong đó có nhiều vở gây ấn tượng sâu sắc trong lòng khán giả như “Giấc mơ” (1983), “Người đàn bà hóa đá” (1980), “Cái bóng trên tường” (1983), “Trương Chi” (1983), “Hòn Cuội” (1983- 1986). Cùng với kịch, Nguyễn Đình Thi còn được biết đến với vai trò là một nhà soạn nhạc tài hoa. Mặc dù trong khối di sản văn hoá, văn nghệ đồ sộ của mình, ông chỉ có ba bản nhạc là “Người Hà Nội” (1947), “Diệt phát xít” (1945) và “Con voi” nhưng các tác phẩm này đều được xem là những kiệt tác. Trong đó, Người Hà Nội là một kiệt tác âm nhạc vào hàng hay nhất và lớn nhất của âm nhạc Việt Nam trong thế kỷ qua.

Phong cách sáng tác và tư duy sáng tạo của Nguyễn Đình Thi tạo sức ảnh hưởng mạnh mẽ đến văn học Việt Nam đương đại

Trong số 107 bài thơ được sáng tác, ngoài những bài thơ hay được in trong các tập thơ “Người chiến sĩ” (1958), “Bài thơ Hắc Hải” (1958), “Dòng sông trong xanh” (1974), “Tia nắng” (1985), “Đất nước” được xem là tác phẩm thành công, nổi tiếng nhất của Nguyễn Đình Thi. Sự thành công của “Đất nước” không chỉ bởi giá trị khái quát mang tính chính luận của đề tài hay chất lượng nội dung, nghệ thuật của tác phẩm, mà còn bởi nó đại diện, tiên phong và khởi xướng cho phong cách sáng tạo mới của thơ ca khi được Nguyễn Đình Thi viết ở thể thơ tự do.

Nguyễn Đình Thi có vốn văn hóa khá rộng. Ông chịu ảnh hưởng của văn hóa phương Tây, văn hóa Nga, văn hóa Trung Quốc, thậm chí là những tư tưởng triết học tiêu biểu của thế giới nhưng không hề tiếp nhận thụ động mà lấy đó làm tư liệu để khơi nguồn sáng tạo. Trong sáng tác văn chương, Nguyễn Đình Thi luôn có ý thức đi tìm cái mới, ý thức tìm tòi sáng tạo trong nội dung cũng như hình thức. Ông quan niệm: “Mỗi thể thơ có một khả năng, một thứ nhịp điệu hay của nó nhưng nếu theo dõi những thời kỳ lớn của thơ đi nhịp với những thời kỳ lớn của lịch sử thì một thời đại mới của nghệ thuật thường bao giờ cũng tạo ra một hình thức mới. Thơ của một thời mới trong những bước đầu ít khi chịu những hình thức đều đặn cố định. Nó chạy tung về những chân trời mở rộng để tìm kiếm, thử sức mới của nó. Rồi thời đại vững lại, thơ nảy nở trong những hình thức trong sáng đã tìm thấy. Những hình thức ấy gồm có những phát minh mới cùng với những hình thức cũ, nhưng bao giờ cũng đã tái tạo và nâng cao đến một độ khác hẳn xưa”. Với quan điểm đó, Nguyễn Đình Thi luôn nỗ lực không mệt mỏi để cách tân nền văn chương dân tộc. Cùng với việc đổi mới về nội dung, ông tìm đến thể thơ tự do và lối viết thơ không vần để giải phóng thơ khỏi khuôn khổ cũ cũng như giải thoát nhạc thơ, nhịp điệu khỏi quy luật hà khắc và sáo mòn về vần.

Là một trong những người tiên phong trong việc đổi mới ngôn ngữ và hình thức thơ ca, bằng việc sử dụng từ ngữ phong phú, hình ảnh sống động, Nguyễn Đình Thi đã tạo ra một không gian nghệ thuật đa dạng. Ông là một trong những nhà thơ tiêu biểu của phong trào thơ mới. Những bài thơ của ông thường mang đậm tâm tư, tình cảm và triết lý sâu sắc, phản ánh tâm trạng của con người trong bối cảnh xã hội đầy biến động. Nhiều nhà thơ đương đại đã kế thừa và phát triển phong cách này, tìm kiếm sự sáng tạo trong cách diễn đạt và hình thức thể hiện, từ đó đưa vào văn học Việt Nam những yếu tố hiện đại, góp phần làm phong phú thêm nền văn hóa dân tộc.

Tham gia công tác quản lý văn hóa, văn nghệ và hoạt động xã hội, Nguyễn Đình Thi đóng góp không nhỏ trong việc định hướng và phát triển nền văn hóa, văn học nghệ thuật Cách mạng Việt Nam.

Không chỉ là một người sáng tạo văn học, nghệ thuật đa tài, Nguyễn Đình Thi còn là một nhà lãnh đạo văn hóa nhiều tâm huyết và có nhiều cống hiến cho sự phát triển của nền văn học Cách mạng Việt Nam.

Là một thanh niên tri thức sớm giác ngộ, có lòng yêu nước và ý chí cách mạng, Nguyễn Đình Thi đã bí mật tham gia hoạt động phong trào ngay từ khi còn là học sinh sinh viên. Trước Cách mạng Tháng Tám (1940), ông gia nhập Mặt trận Việt Minh, tham gia Tổ Văn hóa Cứu quốc, từng là sĩ quan trong quân đội và là một trong những người viết Đề cương Văn hóa năm 1943. Năm 1945, Nguyễn Đình Thi dự Hội nghị Quốc dân Tân Trào. Khi vừa tròn 22 tuổi, ông là nhà văn đầu tiên và trẻ nhất được bầu làm Đại biểu Quốc hội nước Việt Nam Dân chủ Cộng hoà khóa đầu tiên và làm Tổng thư ký Hội Văn hóa Cứu quốc. Từ năm 1955 trở đi, ông chính thức làm công tác quản lý văn học nghệ thuật khi nhận nhiệm vụ làm Tổng Thư ký Hội Nhà văn Việt Nam và cũng là người ngồi trên chiếc ghế nóng này lâu nhất trong lịch sử (hơn 30 năm). Đến năm 1995, ông là Chủ tịch Uỷ ban toàn quốc Liên hiệp các Hội VHNT Việt Nam cho đến lúc rời xa nhân thế ở tuổi 79.

Trong suốt khoảng thời gian làm công tác quản lý, Nguyễn Đình Thi không chỉ có được sự tín nhiệm của cộng đồng văn nghệ sĩ mà còn thể hiện tầm vóc và ảnh hưởng của mình trong việc phát triển văn hóa nước nhà. Là một trong những thành viên sáng lập của Liên hiệp các Hội Văn học nghệ thuật Việt Nam, ông đã cùng các nhà văn, nghệ sĩ khác tham gia vào việc hình thành mục tiêu và nhiệm vụ của tổ chức Hội; bảo vệ quyền lợi cho các hội viên.

Là người gắn bó với nghiệp văn chương, ông thấu hiểu hơn ai hết nỗi nhọc nhằn của văn nghệ sĩ và những khó khăn cũng như giá trị của văn học, nghệ thuật. Nguyễn Đình Thi luôn khẳng định: “Nghệ thuật không thể nào thiếu tư tưởng… Nhưng trong nghệ thuật, tư tưởng từ ngay cuộc sống hàng ngày mà nảy ra, mà thấm trong tất cả cuộc sống, tư tưởng của nghệ thuật không bao giờ là tri thức trừu tượng một mình trên cao”; “Nếu bảo văn nghệ là mượn sự việc để tuyên truyền, thì ít ra đó cũng là một loại tuyên truyền rất đặc biệt. Chất đem tuyên truyền là cả sự sống con người, và cách tuyên truyền cũng không giống chút nào với cách diễn thuyết trong một cuộc mít tinh. Văn nghệ là một thứ tuyên truyền không tuyên truyền nhưng lại hiệu quả và sâu sắc hơn cả” và “Nghệ thuật không đứng ngoài trỏ vẻ cho ta đường đi, nghệ thuật vào đốt lửa trong lòng chúng ta, khiến chúng ta tự phải bước lên đường ấy. Bắt rễ ở cuộc đời hằng ngày của con người, văn nghệ lại tạo được sự sống cho con người. Nghệ thuật mở rộng khả năng của tâm hồn, làm cho con người vui buồn nhiều hơn, yêu thương nhiều hơn, tai mắt biết nhìn, biết nghe thêm tế nhị, sống được nhiều hơn. Nghệ thuật giải phóng cho con người khỏi những biên giới của chính mình, nghệ thuật xây dựng con người, hay nói đúng hơn làm cho con người tự xây dựng được. Trên nền tảng cuộc sống của xã hội, nghệ thuật xây dựng đời sống tâm hồn cho xã hội”. Bởi thế, trong việc định hướng các chính sách văn hóa, văn học nghệ thuật, đặc biệt trong giai đoạn sau Cách mạng tháng Tám và trong bối cảnh đổi mới, Nguyễn Đình Thi luôn quan tâm đến việc xây dựng các chính sách văn hóa, thúc đẩy sự phát triển của văn học nghệ thuật; đồng thời khuyến khích các nghệ sĩ sáng tác một cách tự do hơn, tạo điều kiện cho họ thể hiện bản thân mà không bị ràng buộc bởi những quy định quá cứng nhắc; khuyến khích các nhà văn, nghệ sĩ sáng tạo những tác phẩm mang tính hiện đại nhưng vẫn giữ gìn và phát huy giá trị văn hóa dân tộc. Ông nhấn mạnh sự cần thiết của việc bảo tồn các giá trị văn hóa truyền thống trong khi vẫn mở cửa cho các yếu tố hiện đại; tầm quan trọng của việc kết hợp giữa yếu tố hiện đại và bản sắc dân tộc trong sáng tác và hoạt động văn hóa; tích cực ủng hộ các chính sách giao lưu văn hóa quốc tế, đưa văn hóa Việt Nam ra thế giới và đón nhận các ảnh hưởng văn hóa từ bên ngoài nhằm giúp làm phong phú thêm nền văn hóa dân tộc; giúp kết nối các nghệ sĩ, nhà văn trong nước và quốc tế, tạo ra môi trường thuận lợi cho việc trao đổi ý tưởng và phong cách sáng tác.

Trọn cuộc đời sáng tạo và cống hiến cho văn hóa, văn nghệ và cách mạng, Nguyễn Đình Thi đã để lại cho đời một khối di sản văn hóa phong phú; đồng thời góp một vai trò quan trọng trong việc xây dựng, vun đắp cho nền văn hóa, văn học, nghệ thuật Việt Nam phát triển từ chiến tranh cách mạng đến thời kỳ đổi mới. Ghi nhận những đóng góp đáng trân trọng của một nhà thơ luôn nỗ lực tìm tòi, đổi mới; một nhà văn của những áng văn xuôi góp phần phản ánh, khái quát lịch sử dân tộc; một cây bút lý luận phê bình sắc sảo; một nhà biên kịch luôn dành hết tâm huyết và khát vọng sáng tạo đặt vào tác phẩm, mang đến cho lĩnh vực biểu diễn kịch sân khấu một làn gió mới và một nhà soạn nhạc của những bài ca bất hủ đi cùng năm tháng; Đảng và Nhà nước đã trao tặng ông nhiều phần thưởng cao quý như Huân chương Kháng chiến chống Pháp và chống Mỹ hạng Nhất, Huân chương Độc lập hạng Nhất, Giải thưởng Hồ Chí Minh đợt một về văn học nghệ thuật; những người đồng chí, đồng đội, bạn văn dành nhiều giấy mực, câu chữ viết về ông để gửi gắm tâm tư, tình cảm, bày tỏ sự ngưỡng mộ để tri ân sâu sắc một nghệ sĩ chân chính đã nỗ lực cả đời vì sự nghiệp cách tân và đổi mới nền văn chương nước nhà; những thế hệ văn nghệ sĩ sau này cảm mến, trân trọng và biết ơn ông- người khởi xướng nên một phong trào sáng tạo mới, tạo ra một môi trường thuận lợi, khuyến khích, truyền cho họ cảm hứng sáng tạo; còn với những độc giả yêu mến Nguyễn Đình Thi thì sẽ mãi nhớ về ông qua những áng văn thơ, nhạc kịch giá trị mà ông để lại.

                                                                                                       N.T