Đôi nét về hát then Tày

Quang Văn

 Hát then là loại hình sinh hoạt văn hóa tín ngưỡng dân gian lâu đời, có vị trí đặc biệt trong đời sống tinh thần của dân tộc Tày. Hát then được lưu truyền rộng rãi ở các tỉnh: Cao Bằng, Bắc Kạn, Thái Nguyên, Hà Giang, Tuyên Quang, Yên Bái. Tùy từng địa phương, then còn có các tên gọi khác nhau như: pựt, bụt, vửn, giàng… Người Tày quan niệm then là tiên, là con của trời. Then là người giữ mối liên hệ giữa con người ở trần gian với Ngọc Hoàng và Long Vương. Trong tâm linh, người Tày cho rằng thế giới đa thần, có thần sống ở trên trời và thần sống ở dưới đất. Trong các thần ấy thì thần ở trên trời có quyền năng nhất, chi phối toàn bộ đời sống muôn loài ở mặt đất và quyền năng nhất là Ngọc Hoàng. Then giao tiếp được với thần linh, sẽ giúp con người đưa những nguyện vọng đến với thần linh, Ngọc Hoàng để thần linh, Ngọc Hoàng giúp thực hiện, vì thế then được xem là người trời cứu giúp, ban phát những điều tốt lành.

Về nguồn gốc hát then, chưa có nghiên cứu nào xác định được thời gian cụ thể. Nhiều ý kiến cho rằng, then ra đời ở Cao Bằng từ thời Lê, Mạc, cuối thế kỷ XVI, đầu thế kỷ XVII. Căn cứ theo nội dung các chương trong then cổ, có diễn tả cảnh đi sứ, vượt biển, bắt phu, nghề đúc đồng, rèn sắt, đi săn, họp chợ… người ta cho rằng then xuất hiện khi xã hội đã có tôn ti trật tự, có sự phân chia đẳng cấp, phân công lao động của chế độ phong kiến.

Hát then có nhiều hình thức phong phú, có thể chia ra hai hình thức then phổ biến là then cầu cúng và then trong đời thường. Ngoài ra còn có thêm một hình thức then nữa là then vui mừng, chúc tụng, ca ngợi. Những gia đình khá giả, được thăng địa vị, gia đình lên nhà mới, có đám cưới, sinh con đầu lòng hoặc có những chuyện vui khác thì mời thầy then đến đàn, hát, múa, ca ngợi, chúc tụng vui vẻ. Lúc này thầy then không còn là cầu nối giữa người trần và thần linh nữa mà là giao tiếp giữa người với người, lời hát có thể ứng khẩu phù hợp gia cảnh. 

Thực hành hát Then chính thức được ghi danh tại Danh sách Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại.

 

Về then cầu cúng có: then cầu an; then giải hạn; then cầu bioóc, cầu va; then cầu mùa, cầu đảo, diệt trùng; then chữa bệnh, then tống tiễn; then trung lễ, đại lễ cấp sắc. Then cầu an thường được tổ chức vào tháng Giêng hàng năm, với mục đích cầu cho năm mới bình an, làm ăn phát đạt, sức khỏe dồi dào, mặt khác còn là dịp họp mặt anh em, họ hàng, xóm giềng cùng vui xuân, chúc tụng nhau. Then giải hạn được tổ chức khi gia đình có điềm báo hoặc gặp chuyện không lành, mục đích giải hạn, cầu cho tai qua nạn khỏi. Then cầu bioóc, cầu va được tiến hành khi gia đình có sự hiếm muộn về đường con cái, làm then với mong muốn có con, nếu gia đình đã có con rồi có thể làm với mong muốn cho đứa trẻ hay ăn chóng lớn. Then cầu mùa, cầu đảo, diệt trùng mang tính chất cộng đồng, tổ chức tại nơi thờ Thổ công, miếu thần hoặc đồng ruộng, mục đích cầu cho mưa thuận gió hòa, mùa màng tươi tốt. Then chữa bệnh được tiến hành khi gia đình có người bị ốm không rõ nguyên nhân, thầy then sẽ nhờ cậy thần linh hoặc dùng sức mạnh để trấn át quỷ thần, dùng âm binh đi tìm vía, gIúp người ốm khỏi bệnh, nhưng thực ra đó chỉ là bài thuốc tinh thần. Then tống tiễn làm khi có người chết, thầy then làm lễ tiễn hồn người chết ra khỏi nhà để không quấy rầy người đang sống. Then trung lễ, đại lễ cấp sắc là lễ dành riêng cho những thầy hành nghề hát then, từ ba đến năm năm làm lễ cấp sắc một lần gọi là đại lễ. Nếu vì hoàn cảnh khó khăn hoặc lý do nào đó không làm được đại lễ đúng hạn thì làm trung lễ để khất với lễ vật đơn giản như rượu, hoa quả.

Hát then trong đời thường là những bài hát then của quảng đại quần chúng, hát mang tính chất giải trí. Hát then trong đời thường không cần thầy then, thắp hương, đồ lễ, người ta có thể hát bất cứ lúc nào, nơi nào mình thích, chỉ cần một cây tính, vừa hát vừa đệm, có thể có vài người nghe hoặc tấu lời cùng. Hát then trong đời thường cũng có thể chia làm hai loại là hát theo văn bản xưa truyền lại và hát lời mới, lời hát ứng đối kịp thời. Then hát trong đời thường vô cùng phong phú và ngày càng có chiều hướng phát triển mạnh mẽ hơn.

Những thầy then hành nghề hát then là những nghệ sĩ đa tài, luôn được mọi người ngưỡng mộ, trân trọng và yêu mến. Khi làm then, thầy then vừa đàn, vừa hát, vừa múa. Có nghĩa thầy then kiêm cả ca sĩ, nhạc công và nghệ sĩ múa. Trong một không gian linh thiêng, huyền ảo, những vũ điệu uyển chuyển, tiếng tính, tiếng nhạc xóc điêu luyện cùng lời hát lúc trầm, lúc bổng, lúc sâu lắng, lúc rộn rã, thầy then cuốn hút người nghe, người xem bằng tài năng thực sự của mình. Cùng với đó là những bài học sâu sắc về luân lý, đạo đức làm người, những tình cảm lành mạnh.

Gắn liền với hát then là cây tính then. Tính then với những làn điệu tàng bốc, tàng nặm, pây sử, pây ẻn, hát suông, hát chầu, nàng hai… du dương, thánh thót, mượt mà, uyển chuyển, hòa theo giọng hát, vũ điệu, không gian, khiến cho những bài hát then có sức hấp dẫn và truyền cảm mãnh liệt.

Then Tày là một loại hình nghệ thuật dân gian độc đáo, gần gũi với đời sống. Then mang đến cho con người một niềm tin, dù hão huyền, phi lý nhưng là cứu cánh cho cuộc sống, tạo ra sự ổn định, cân bằng trong mỗi cá nhân và cộng đồng, là những món ăn tinh thần, giúp con người nhân văn, đoàn kết và tin yêu cuộc sống hơn. Đó là những giá trị giúp hát then được trường tồn.

 

                                                                                                                                         Q.V

 

 

 

 

 

Các tin khác:

6-10 of 39<  1  2  3  4  5  6  7  8  >

Văn nghệ Yên Bái

Văn nghệ Yên Bái vùng cao

Thư viện Video

cuộc thi Văn học nghệ thuật

YÊN BÁI CHUNG TAY PHONG CHỐNG DỊCH COVID-19

Giá sách văn nghệ

Lượt view

Visitor Counter