Nhà văn Đỗ Kim Cuông

Phó Chủ tịch Liên hiệp các Hội VHNT Việt Nam

  1. Trong tù ngục- Thơ ca trở thành vũ khí đấu tranh Cách mạng

Trong cuộc đấu tranh gay go, gian khổ chống ách cai trị của Thực dân Pháp và phong kiến không tính hết được xương máu của bao người chiến sĩ cách mạng đổ ra trong cuộc chiến đấu giành độc lập, tự do cho dân tộc. Trước khi Đảng Cộng sản Việt Nam ra đời (3/2/1930), những người yêu nước của nhiều thế hệ Việt Nam từ cuối thế kỷ XIX và những năm đầu thế kỷ XX đã có hàng ngàn trí sĩ và người dân yêu nước giương cao ngọn cờ đấu tranh giành độc lập, đòi quyền dân chủ như: Phan Bội Châu, Phan Châu Trinh, Huỳnh Thúc Kháng;... và cả những lãnh tụ Việt Nam Quốc dân Đảng như: Nguyễn Thái Học, Nhất Linh, Vũ Hồng Khanh... họ bị giặc bắt và tù đầy trong các nhà giam, song sắt ở Hoả Lò, Côn Đảo, Khám lớn Chí Hoà... Những người con kiên trung yêu nước ấy dù bị tra khảo tàn bạo, dã man nhưng quyết không đầu hàng, gục ngã. Họ đã biến nhà tù thành trường học, sáng tác ca dao, hò vè, thơ ca để truyền bá tinh thần yêu nước, giữ vững chí khí của người cách mạng. Năm 1905, cụ Phan Bội Châu viết “Việt Nam vong quốc sử”để tuyên truyền cách mạng. Cụ Phan nói: Không có gì đau bằng người dân mất nước. Cũng không có gì đau bằng người dân bị mất nước mà bàn việc nước. Còn nhà yêu nước Phan Châu Trinh (1872- 1926) đã từ quan để dấn thân vào con đường cứu nước. Trong bài thơ Đập đá ở Côn Lôn, cụ viết:“Tháng ngày bao quản thân sành sỏi/ Mưa nắng càng bền dạ sắt son/ Những kẻ vá trời khi lỡ bước/ Gian nan chi kể việc con con…” Nhà yêu nước Nguyễn Thái Học (1902- 1930), lãnh tụ của Việt Nam Quốc dân Đảng chủ trương giành độc lập cho Tổ quốc bằng vũ trang khởi nghĩa, song thất bại. Ông và 12 lãnh tụ của Việt Nam quốc dân Đảng bị giặc Pháp đưa lên đoạn đầu đài ở Yên Bái. Trước khi chết, Nguyễn Thái Học viết rằng: Chết vì Tổ quốc/ Cái chết vinh quang/ Lòng ta trong sáng/ Chí ta nhẹ nhàng”.

Tiếp nối truyền thống ấy của cha ông và các thế hệ yêu nước của dân tộc, từ Nguyễn Ái Quốc đến các đồng chí như Trần Phú, Lê Hồng Phong, Nguyễn Thị Minh Khai, Ngô Gia Tự, Nguyễn Văn Cừ, Trường Chinh, Phạm Văn Đồng, Võ Nguyên Giáp, Hoàng Quốc Việt, Tố Hữu... dù trong tù ngục vẫn lấy thơ ca làm vũ khí tuyên truyền cho cách mạng.

Chủ tịch Hồ Chí Minh- Nguyễn Ái Quốc ngay trong nhà tù của Tưởng Giới Thạch với 114 bài thơ trong Nhật ký trong tù tỏ rõ khí tiết của người cộng sản.“Ngâm thơ ta vốn không ham/ Nhưng mà trong ngục biết làm chi đây/ Ngày dài ngâm ngợi cho khuây”. Mỗi câu thơ của Bác khẳng định sức mạnh và ý chí chiến đấu của người.“Thân thể ở trong lao/ Tinh thần ở ngoài lao/ Muốn lên sự nghiệp lớn/ Tinh thần càng phải cao”. Còn nhà thơ Sóng Hồng (tức Trường Chinh) viết:“... Dùng cán bút làm đòn xoay chế độ/ Mỗi vần thơ bom đạn phá cường quyền...”. Sức mạnh của văn chương nghệ thuật, của thi ca sau này được nhà thơ Tố Hữu kết nối trong nhiều bài thơ của tập thơ Từ ấy mở đầu cho nền văn nghệ cách mạng Việt Nam.

2. Từ “Đề cương văn hoá 1943” đến chiến lược xây dựng và phát triển văn hoá, con người Việt Nam trong thời kỳ hội nhập và phát triển

Dưới ánh sáng của Chủ nghĩa Mác- Lênin và tư tưởng Hồ Chí Minh, không phải ngẫu nhiên ngay từ năm 1943, khi phong trào Mặt trận Việt Minh đang từng bước dần bùng phát trở thành cao trào cách mạng, đồng chí Trường Chinh và Trung ương Đảng đã truyền bá Đề cương văn hoá (1943) của Đảng, tập hợp đội ngũ trí thức văn nghệ sĩ tham gia vào cuộc đấu tranh giành độc lập dân tộc trên mặt trận văn hoá văn nghệ. Từ đây, công tác văn hoá văn nghệ thực sự trở thành một bộ phận quan trọng trong công tác tư tưởng văn hoá, tạo nên sức mạnh đoàn kết, tập hợp một đội ngũ văn nghệ sĩ trí thức đông đảo, bất kể họ thuộc thành phần giai cấp nào. Ánh sáng của Đề cương văn hoá với mục tiêu: dân tộc- khoa học và đại chúng là khối nam châm lớn thu hút những người trí thức, nhà văn như Tô Hoài, Nguyên Hồng, Nam Cao, Văn Cao, Nguyễn Đình Thi, Huy Cận,... Họ là những chiến sĩ tiên phong trên mặt trận văn nghệ của thời kỳ Mặt trận Việt Minh. Bằng các sáng tác văn học nghệ thuật, truyền bá tư tưởng cách mạng những người nghệ sĩ ấy đã cùng với toàn Đảng, toàn dân góp phần làm nên lịch sử Cách mạng Tháng 8/1945 và giành độc lập, khai sinh ra nước Việt Nam dân chủ cộng hoà (2/9/1945). Thực hiện lời hiệu triệu của Bác, 9 năm trường kỳ kháng chiến chống Pháp và hơn 20 năm chống Mỹ cứu nước (1946- 1975), đã có hàng trăm văn nghệ sĩ ra chiến trường. Họ hướng theo ngọn cờ“Cờ đỏ sao vàng hoa vĩ đại/ Năm cánh xoè trên năm cửa ô”(Thơ Vũ Hoàng Chương). Suốt hơn 30 năm kháng chiến gian khổ, nhiều người tham gia bộ đội vào các chiến trường miền Nam, Lào, Campuchia. Người tham gia xây dựng các đơn vị văn nghệ. Dù ở đâu, mỗi tác phẩm văn học của văn nghệ sĩ khi được viết ra trong lửa đạn, giữa vòng vây của kẻ thù hay ở hậu phương đã góp phần định hình nên một nền văn nghệ cách mạng Việt Nam ở vào một giai đoạn đỉnh cao của dân tộc- Văn học nghệ thuật chống xâm lăng và xây dựng chủ nghĩa xã hội.

Trong cuộc chiến đấu ấy đã có hàng trăm văn nghệ sĩ ngã xuống chiến trường trong tư thế của một người chiến sĩ, tạo nên“Dáng đứng Việt Nam tạc vào thế kỷ”(Thơ Lê Anh Xuân), là hình tượng văn học của“anh bộ đội cụ Hồ, anh giải phóng quân”khiến cho kẻ thù khiếp sợ.

Trong cuộc chiến đấu giành độc lập dân tộc, thống nhất Tổ quốc, dân tộc ta từ người lính đến người dân chúng ta cầm súng để tự vệ, để“không một tấc đất, một mỏm núi, một con sông nào”của Tổ quốc ta vào tay quân xâm lược. Máu của bao thế hệ đổ ra cũng chỉ một mong muốn và khát vọng...“30 năm chúng ta đi không chệch một con đường/ Nghĩ cho mấy cũng trở về với gốc/ Đánh ngàn trận trăm phen đổi mấy chiến trường/ Cũng chỉ để giải phóng miền Nam và thống nhất”(Chế Lan Viên).

Chặng đường hơn 10 năm của đất nước ta từ sau Mùa xuân 1975 đến trước khi Đại hội Đảng toàn quốc lần thứ VI (1986) là một thời kỳ đầy gay go, phức tạp. Người dân cả nước phải sống và làm quen với cơ chế quan liêu bao cấp. Âm hưởng khốc liệt của cuộc chiến tranh giành độc lập thống nhất đất nước chưa tan, niềm vui chưa trọn vẹn, dân tộc ta lại phải lao vào cuộc chiến đấu bảo vệ biên giới phía Tây- Nam và biên giới phía Bắc; cùng với quân dân Campuchia chiến đấu chống lại nạn diệt chủng của PônPốt- Iensa- ri và các thế lực ngoại bang nham hiểm, tàn bạo. Nền kinh tế của đất nước bị các thế lực thù địch bao vây, cấm vận... Văn nghệ cách mạng suốt bao nhiêu năm xem chủ nghĩa anh hùng cách mạng là một định hướng lớn, những năm tháng này cũng đứng trước những thử thách đối diện với đói nghèo và sự xâm lăng của văn hoá ngoại lai. Cuộc sống mới đòi hỏi văn nghệ sĩ cũng phải có cách nhìn mới, cách nghĩ mới, khát vọng mới để thực hiện cho được mong ước của Bác Hồ là “Mong sao cho đất nước ta được độc lập, dân ta được tự do, ai cũng có cơm ăn áo mặc, ai cũng được học hành”. Đó cũng là trách nhiệm công dân của mỗi người văn nghệ sĩ chân chính. Và cũng đã đến lúc điềm tĩnh nhìn nhận lại hiện thực cuộc sống cả quá khứ và hiện tại. Khẩu hiệu“Dân tộc- Khoa học và Đại chúng”(Đề cương văn hoá 1943) định hướng cho cả một thời kỳ văn học nghệ thuật cũng cần phải đổi mới, để thẩm định các giá trị của văn học nghệ thuật, trong đó nhân tố văn hoá và con người có một vị trí quan trọng- ngang tầm với chính trị, kinh tế, xã hội.

Dưới ánh sáng của Nghị quyết Trung ương VI của Đảng, đổi mới tư duy, năm 1998 Nghị quyết Trung ương V khoá VIII của Đảng về chiến lược“Xây dựng và phát triển văn hoá Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc”ra đời. Tiếp theo đó là Nghị quyết 23 của Bộ Chính trị về Xây dựng và phát triển văn học nghệ thuật Việt Nam đáp ứng thời kỳ mới của đất nước (2008) và mới đây là Nghị quyết 33 của Trung ương Đảng khoá XI về“Xây dựng và phát triển văn hoá, con người Việt Nam đáp ứng với thời kỳ hội nhập và phát triển đất nước”là bước đi quan trọng khẳng định quan điểm, đường lối văn hoá văn nghệ của Đảng ở thời kỳ mới. Quan điểm đó xem văn hoá là nền tảng, tinh thần của xã hội cùng với chính trị, kinh tế để phát triển đất nước. Văn học nghệ thuật vẫn là mũi nhọn xung kích trên mặt trận tư tưởng, văn hoá của Đảng. Với sức mạnh nội tại của các tác phẩm văn học nghệ thuật, góp phần chấn hưng, góp phần đẩy lùi sự suy thoái,“tự diễn biến”của con người, xây dựng các giá trị mới của con người Việt Nam, văn hoá Việt Nam trong thời kỳ hội nhập và phát triển.

3. Văn học nghệ thuật vẫn là một mặt trận trong công tác tư tưởng- văn hoá của Đảng.

Với sự quan tâm của Đảng và các cấp chính quyền cho đến nay, tổ chức các Hội văn học nghệ thuật (VHNT) từ Trung ương đến địa phương luôn được ổn định. Cả nước có khoảng trên 4 vạn 2 văn nghệ sĩ hoạt động chuyên nghiệp và bán chuyên nghiệp. 10 Hội VHNT chuyên ngành Trung ương và 63 Hội VHNT các tỉnh thành phố dưới mái nhà chung là Liên hiệp các Hội VHNT Việt Nam có gần 2 vạn văn nghệ sĩ do các Hội VHNT chuyên ngành Trung ương quản lý.

Ngoài ngân sách nhà nước cấp cho các hội hoạt động thường xuyên, mỗi năm chính phủ hỗ trợ cho các Hội ngân sách 75 tỷ đồng để đầu tư hỗ trợ sáng tác, tạo điều kiện cho văn nghệ sĩ đi thực tế, mở trại, đi sáng tác tham gia vào các hoạt động phục vụ cho công tác tuyên truyền các ngày lễ lớn của đất nước. Mỗi năm các Hội tổ chức hàng trăm các cuộc triển lãm tranh, ảnh, hội chợ sách, biểu diễn sân khấu...diễn ra trên địa bàn cả nước. Các Hội cũng đào tạo văn nghệ sĩ trẻ, giao lưu và hội nhập quốc tế. Các hoạt động văn học nghệ thuật làm cho đời sống tinh thần của cộng đồng dân cư thêm phong phú. Văn học nghệ thuật đã về với vùng đồng bào các dân tộc, miền núi, hải đảo. Nhiều văn nghệ sỹ tham gia vào các chuyến đi thực tế ở Trường Sa. Nhiều tác phẩm văn học nghệ thuật gắn với nhiệm vụ xây dựng và bảo vệ Tổ quốc tham gia tích cực vào cuộc đấu tranh giữ chủ quyền biển đảo, giữ vững biên cương của Tổ quốc.

Hôm nay, đất nước ta đang được sống trong hoà bình, phát triển, hội nhập. Công cuộc đổi mới do Đảng lãnh đạo suốt mấy chục năm qua đã đạt được nhiều thành tựu to lớn song không vì thế mà các thế lực thù địch, kẻ xấu luôn luôn rình rập, phủ nhận và“gây nhiễu”trong các hoạt động văn học nghệ thuật. Đã có những cuộc hội thảo, những phát biểu nhận định, đánh giá, những cuốn sách đòi“đánh giá lại”các giá trị văn hoá nghệ thuật của một thời vốn đã trở thành sức mạnh, tinh thần của bao thế hệ trẻ, làm nên truyền thống văn hoá của dân tộc. Lợi dụng sự tự do dân chủ trong sáng tác, đã có những tác phẩm văn học phủ nhận cuộc kháng chiến giữ nước của dân tộc, thậm chí xuyên tạc lịch sử mà nhân dân ta đã phải trả bằng“giá máu”ở vào cái thời mà mỗi người dân, mỗi gia đình đã từng phải sống trong cảnh“Những năm bom Mỹ trút trên mái nhà/ Những năm cây lúa theo người đi xa/ Những năm bom đạn vàng như lúa đồng/ Bát cơm mùa gặt thơm bờ giao thông...”(thơ Trần Đăng Khoa).

Không ai phủ nhận cả một nền văn học nghệ thuật cách mạng ở vào thời kỳ đất nước có chiến tranh, cả nước ra trận không thiếu những hạt sạn, khiếm khuyết trong các sáng tác văn học nghệ thuật. Nhưng chỉ lấy“cái hôm nay”cùng với những chuẩn mực văn chương của phương Tây, lãng quên lịch sử (thậm chí còn phủ nhận nó) để soi chiếu và đánh giá các giá trị văn học nghệ thuật đã từng làm nên hồn cốt văn hoá văn nghệ Việt Nam của thời đại Hồ Chí Minh là sai lầm ấu trĩ và ảo tưởng. Bởi vậy, cuộc chiến đấu trên mặt trận văn học nghệ thuật để chống lại cái xấu, cái ác, chống lại các giá trị nhân văn dân tộc và cả quá trình“tự diễn biến”,“tự suy thoái”đang tiếp tục diễn ra đòi hỏi người nghệ sĩ phải có một tầm nhìn, vững vàng trong cuộc sống mới.

Hạnh phúc lớn nhất của người nghệ sĩ là sáng tạo. Sáng tạo ra các tác phẩm văn học nghệ thuật phản ánh một cách chân thực hiện thực lịch sử, đất nước và con người Việt Nam mang ý nghĩa nhân văn sâu sắc.

Chặng đường 90 của Đảng. 1930- 2020) gắn liền với lịch sử của dân tộc và quá trình hình thành nền văn học cách mạng Việt Nam. Nền văn nghệ ấy là một viên gạch nối dài xây đắp cho truyền thống văn hoá Việt Nam trường tồn và bền vững.

Hà Nội 1/1/2020