Theo báo vietnamnet công bố thì năm 2020 đã có 410 triệu bản sách được phát hành với 33.000 đầu sách, và doanh thu đạt 2.700 tỷ đồng. Nếu tính nhiều năm qua cộng lại, thì số lượng phải nhiều tỷ bản đến tay đọc giả. Với sự cộng tác của rất nhiều các văn nghệ sĩ, các nhà văn hóa, các nhà giáo dục tham gia biên soạn và thực hiện, hàng năm Hiệp hội xuất bản Việt Nam đều có tổ chức bình chọn giải thưởng quốc gia dành cho các tác giả viết, biên tập cho các cuốn sách hay, sách bán chạy nhất… Nhưng chưa có một triển lãm nào, một cuộc hội thảo nào được tổ chức để ghi nhận và tôn vinh các họa sĩ thiết kế sách, bìa sách, những người đã góp phần không nhỏ cho sự thành công của các cuốn sách ở hầu hết các thể loại, các Nhà xuất bản cũng như các Nhà sách trên cả nước…

Bìa sách không chỉ là bìa

Bìa sách còn là yếu tố không thể thiếu của bất cứ cuốn sách nào, ngoài chức năng là “chiếc áo” bền chắc bảo vệ cuốn sách, bìa sách ngày nay còn phải là “chiếc áo đẹp” mang tính thời trang, thời thượng thể hiện “ngay và luôn” một cách mạnh mẽ, “hồn cốt” và thông điệp của cuốn sách. Thậm chí là có cuốn sách với thiết kế bìa độc và lạ như một “tiếng sét ái tình” ngay từ cái nhìn đầu tiên, một hiệu quả cuốn hút đến không ngờ.
Ngay cả khi ở thời xa xưa, kỹ thuật in còn thô sơ, bìa sách vẫn cần phải là thứ cần đầu tư nhất cả về chất lượng, kỹ thuật tối giản và rõ ràng, bìa sách chính là cầu nối bằng ngôn ngữ thị giác truyền tải những điều “thầm kín” bên trong cuốn sách muốn nói tới đọc giả. Bìa sách đóng vai trò như lời mời đến những độc giả tiềm năng, một lối đi mềm mại bước vào thế giới mà nhà văn, người viết đã tạo ra. Bìa sách luôn lên tiếng mời gọi thông qua những ngôn ngữ ngắn gọn súc tích, màu sắc “đúng và trúng” nội dung mà tư tưởng bìa sách tạo nên.

Logo Book cover art

Poster Triển lãm nghệ thuật bìa sách Việt Nam lần thứ nhất 2022

Không chỉ là bìa, bìa sách còn là cái nhìn đầu tiên dẫn dụ, ám ảnh trực quan những gì văn bản, hay tác phẩm muốn nói, nó vừa là một sự diễn giải, diễn ngôn, vừa là một bản ngôn ngữ viết sang ngôn ngữ hình ảnh, hoặc tưởng tượng… Họa sĩ thiết kế bìa luôn là người bằng sáng tạo của mình mà truyền tải những điều mới mẻ, độc đáo khác biệt để sao cho người đọc chỉ “lướt qua trang bìa” là đã cảm nhận sự hấp dẫn khó cưỡng để có được cuốn sách đó, bìa sách cũng còn là “quầy thông tin: sắp xếp, bố cục các “hạng mục” như tên tác giả, tên sách, nhà xuất bản, mà còn xác định thể loại cuốn sách đó một cách khéo léo.
Không chỉ là bìa, bìa sách còn là trang quảng cáo đầu tiên cho chính cuốn sách của mình một cách khác biệt, để trong muôn vàn cuốn sách, người đọc vẫn nhận ra cuốn sách mình cần, vì là sản phẩm văn hóa, là hàng hóa bày bán nên bìa sách cũng cần phải sáng tạo trên cơ sở “các dòng sản phẩm” đặc thù như: sách cho lứa tuổi nào, thể loại nào, kinh tế, khoa học, văn học hay sách trinh thám…

Trong nền kinh tế thì trường hôm nay, người họa sĩ càng cần phải hiểu sâu, hiệu rộng về đối tượng, thị trường mà mình hướng tới, trước một cuốn sách mới chuẩn bị được xuất bản, họa sĩ cũng cần phải đọc qua để hiểu nội dung cuốn sách, cần liên tục đặt các câu hỏi cuốn sách dành cho ai, lứa tuổi nào, cuốn sách sẽ bán ở đâu, tâm lý người mua thế nào… thậm chí phải biết đặt mình vào vị trí người mua để sáng tạo những trang bìa thỏa mãn những ước muốn khi cầm cuốn sách, khi đọc nó ở mọi lúc mọi nơi đều thấy thoải má. Có nhiều cuốn sách chỉ nhìn chủ nhân cầm và đọc nó, người ta đã biết và đoán được người ấy là nhóm người nào, “đẳng cấp” tới đâu chỉ thông qua trang bìa của cuốn sách. Và nhìn những trang bìa sách, người đọc còn nhận ra “trình độ, năng lực” của người họa sĩ thiết kế nó tinh tế hay bình dân. Nhìn bìa cuốn sách người đang đọc nó, người ta nhận ra những người cùng sở thích cùng sự quan tâm để dễ kết bạn cùng nhau…

Họa sĩ Lê Tiến Vượng

Các tác phẩm bìa sách của họa sĩ Lê Tiến Vượng

Ngày nay, giữa hàng vạn cuốn sách, bìa sách bày bán la liệt trong các hiệu sách, để chọn tìm ra những cuốn sách hay có bìa đẹp đồng điệu cũng không phải là nhiều. Do việc thiết kế và sáng tạo bìa sách ở ta vẫn đang chập chững trên con đường chuyên nghiệp hóa, nhiều nhà xuất bản có rất ít họa sĩ chuyên làm bìa mà phải trông chờ vào đội ngũ các họa sĩ là cộng tác viên của mình, nhiều biên tập viên tự đặt họa sĩ, người quen để làm bìa mà không rõ sở trường, đặc tính sáng tạo của người họa sĩ ấy có phù hợp với việc việc thiết kế bìa sách của mình hay không. Vì có những trường hợp mà người họa sĩ chỉ phù hợp với sáng tạo bìa sách cho thiếu nhi lại không phù hợp cho thiết kế bìa sách triết học hay kinh tế mới hoặc hoặc lại… rất nhiều nhà biên tập thậm chí là tổng biên tập cũng chưa hiểu sâu sắc giá trị của một bìa sách vừa vặn với nội dung quan trọng nhường nào. Nhiều người còn “đơn giản hóa” coi bìa sách “đơn giản chỉ là một cái bìa” để mà dễ dãi chấp nhận cả những bìa sách do những họa sĩ không chuyên và còn non kém về sáng tạo bìa sách. Người viết bài này đã từng nhiều năm thiết kế sách, báo và đã làm không biết bao nhiêu cái bìa sách, nhưng cũng phải từ chối rất nhiều bìa sách khi được đặt hàng vì tự thấy không hứng thú, hoặc không hợp sở trường, phong cách sáng tạo cua mình. Họa sĩ già Tạ Lựu người đã vẽ hàng nghìn các minh họa thiếu nhi đẹp mê mẩn nhưng ông thú thật là rất sợ làm bìa sách, nhiều lần Nhà xuất bản Kim Đồng đặt hàng, ông đành tìm lý do từ chối vì cảm thấy không tự tin khi sáng tạo bìa sách. Ông thổ lộ “vẽ minh họa phóng bút thoải mái, tung tăng tung tẩy, nhún nhẩy trên trang giấy, trang báo hiệu quả bao nhiêu thì khi thiết kế bìa, cảm xúc ấy phải cẩn thận dè chừng, phải suy đi tính lại, đắn đo nhiều chiều vì là trang bìa nó yêu cầu cao hơn nhiều lắm… vẽ cho một trang sách hay trang báo là chỉ cần quan tâm chi tiết câu chuyện trang báo trang sách đó, còn làm trang bìa là phải cô đọng hóa, biểu tượng hóa cả một cuốn sách, điều này đôi khi quá sức với mình…” kể chi tiết trên để thấy việc thiết kế và sáng tạo bìa sách là một công việc khó khăn, khó tính chứ không “đơn giản như đan rổ” được.

Có thể nói bìa sách không chỉ là sản phẩm của kỹ thuật, nghệ thuật mà còn là các “đóng gói thương mại” hay sản phẩm đa phương tiện giữa ngôn ngữ với hình ảnh trên cơ sở các nền tảng văn hóa khác nhau. Bìa sách còn như một quá trình “trung gian kết nối” các khía cạnh xã hội của việc viết sách, xuất bản và người đọc, dù một bản thảo là của tác giả riêng lẻ, một cuốn sách lại là nỗ lực tập thể. Bìa sách ra đời thông qua một quá trình có sự tham gia của tác giả, biên tập viên, nhà xuất bản, giám đốc tiếp thị, nhà in,….

Chuyện nhà tổ chức
Khi hiểu được nhiều tâm tư của rất nhiều họa sĩ thiết kế, các designer, Chi hội Đồ họa 2, Hội Mỹ thuật Việt Nam, đã quyết định tổ chức một triển lãm đầu tiên trên quy mô toàn quốc, nhằm thu hút, mời gọi sự tham gia của các họa sĩ chuyên nghiệp đã, đang làm các công việc thiết kế sách và bìa sách cùng hội tụ và sẻ chia, cùng nhau giới thiệu nghệ thuật thiết kế bìa sách từ thô sơ đến hiện đại, từ tối giản đến tối đa kỹ thuật, với rất nhiều phong cách và kỹ thuật thể hiện được phô diễn trên các trang bìa sách các thể loại. Có thể nói triển lãm “Nghệ thuật sách Việt Nam 2022” là một cuộc trình diễn, một cuộc biểu dương lực lượng đầu tiên của các họa sĩ đồ họa, các designer chuyên và không chuyên từ khắp các tỉnh thành gửi tác phẩm thiết kế về tham gia. Ban tổ chức cũng không quên mời một số Nhà xuất bản, nhà sách đóng trên địa bàn Hà Nội cùng hưởng ứng và tài trợ một phần cho các hoạt động truyền thông của triển lãm, cũng như trực tiếp tham gia giới thiệu sản phẩm, các hoạt động xuất bản, phát hành sách, cùng trao đổi về “nghệ thuật bìa sách Việt Nam” nhằm kết nối các họa sĩ, các cộng tác viên các Nhà xuất bản, cũng như cũng “lắng nghe” từ nhiều phía như người viết, biên tập, phát hành và các họa sĩ cùng tìm hiểu và cảm nhận các công việc của nhau, để hợp tác tốt hơn, giúp cho việc thiết kế, chế bản, in ấn, phát hành đạt hiệu quả ngày càng nhanh hơn, nhiều hơn và giá thành ít hơn và hiệu quả cao hơn…

Các tác phẩm bìa sách của họa sĩ Công Quốc Hà

Các tác phẩm bìa sách của họa sĩ Nguyễn Hữu Khoa

Qua cuộc triển lãm lần này, ban tổ chức triển lãm đã mời các Nhà xuất bản tự thiết kế, tổ chức các diễn đàn xung quanh việc xuất bản, việc thiết kế bìa sách, thăm dò dư luận, đánh giá thị hiếu và nhu cầu người đọc với sách và bìa sách thời gian qua và xu hướng cho tương lai… Trong không gian triển lãm một ngày, đây là một hoạt động thiết thực và bổ ích, là dịp gặp gỡ giao lưu các CLB đọc và yêu sách, các Nhà văn, Nhà văn hóa, các biên tập viên, các họa sĩ thiết cùng nhau tọa đàm sau hơn hai năm bị dịch covid ngăn cách.
Qua triền lãm lần đâu tiên, Hội Mỹ thuật Việt Nam, Chi hội Đồ họa 2 rất mong triển lãm đặc biệt này sẽ hội tụ được nhiều tác phẩm nghệ thuật thiết kế bìa sách của các họa sĩ nhiều thế hệ, đại diện các tỉnh thành cùng các Nhà xuất bản có được nhiều tham luận, ý kiến nhiều góc nhìn đa chiều về nghệ thuật thiết kế bìa sách, cùng rút ra những bài học hay, những kinh nghiệm quý, và tôn vinh các họa sĩ tâm huyết yêu nghề và có nhiều tác phẩm bìa xuất sắc để trao giải của Hội Mỹ thuật Việt nam.
Qua triển lãm lần này, các Nhà xuất bản sẽ có thêm những đánh giá về chuyên môn, thẩm mỹ của các chuyên gia mỹ thuật của Hội Mỹ thuật Việt Nam, để có thêm những quyết đoán, định hướng, xu hướng mỹ thuật và đặc biệt là thiết kế, sáng tạo cho bìa các loại ấn phẩm của mình.
Qua triển lãm đầu tiên này, Hội Mỹ thuật Việt Nam rất mong sẽ cùng Hiệp hội các Nhà xuất bản tổ chức thường niên hai năm một lần nghệ thuật bìa sách Việt Nam toàn quốc nhằm ghi nhận đánh giá tôn vinh các trang bìa đẹp, các tác giả tài năng, nhằm thu hút nhiều hơn các tác giả trẻ tham gia vào các công việc làm sách, viết, biên tập và thiết kế sách cũng như các trang bìa sách, giúp cho thị trường sách Việt Nam ngày càng đổi mới phong phú, đa dạng, chất lượng góp phần nâng tầm Văn hóa Việt nam làm đậm đà bản sắc văn hóa Việt Nam hội nhập cùng thế giới.

Lê Tiến Vượng

Nguồn: Theo Tạp chí Mỹ thuật