Hội Văn học Nghệ thuật tỉnh Yên Bái

Đảng bộ và nhân dân tỉnh Yên Bái tập trung đẩy mạnh đưa Nghị quyết Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XII của Đảng và Nghị quyết Đại hội Đảng bộ tỉnh lần thứ XVIII vào cuộc sống

VĂN HÓA DÂN GIAN

Lễ hội giã cốm mời nàng trăng của người Tày vùng sông Chảy, Yên Bái

Ngày xuất bản: 26/10/2023 3:28:46 SA

Sưu tầm và biên soạn của HOÀNG TƯƠNG LAI

Mỗi khi mùa thu đến, những hạt lúa nếp trên đồng đã gần vào chắc, mọi người dùng hái nhắt đi ngắt chọn lấy từng bông rồi bó lại thành cum, gánh qua suối chỗ nước chảym rửa lúa cho thật sạch rồi gánh về để trên sàn cho ráo nước. Mọi người chọn đêm rằm để tổ chức đêm hội giã cốm, mời nàng trăng xuống trần cùng múa hát với trai gái dưới trần gian. Người được chọn sắm lễ phải là một chị trung niên đẹp người tốt nết, đường chồng con vui may. Chị này phải tự tay đan lấy một chiếc sọt, sắm chiếc áo chàm dài tay để cho buổi lễ. Lễ được tổ chức ở một bãi đất cao bằng phẳng bên bờ suối để khi trăng lên soi rõ. Luống giã cùng những đôi chày được các trai gái mang ra. Những trai làng khỏe mạnh, khéo tay thì đào chiếc lò bên bờ suối, đun củi để nướng cốm. Từng lon lúa cốm được nướng trên vỉ bằng nứa đan đặt trên miệng lò, trong đấy than đỏ rực. Những đôi tay thoăn thoắt của những đôi trai gái sắp xếp những lon lúa chín vàng, thơm ngậy trên vỉ nướng. Lửa nóng khiến cho những đôi má của nam thanh nữ tú ửng hồng. Hết cum này lại đến cum khác, từng đôi trai gái khác vào thay nhau nướng những cum lúa nếp từ màu xanh sang chín vàng, thơm ngậy rồi đem xuống “chiếc loỏng” đã chờ sẵn. Trăng đã lên khỏi ngọn núi đầu làng. Chị trung niên trong bộ váy áo chàm Tày đã khoác lên chiếc sọt được treo trên chiếc gậy cắm cạnh chố giã cốm. Chị luồn chiếc đòn qua chiếc sọt để cho hai cánh tay áo chàm dang ra hai bên và không quên đội lên chiếc nón Tày. Những đôi trai gái đã cầm sẵn những đôi chày cho vào luống, chờ hiệu lệnh (một câu hát). Lúc này, lớp trong là các trẻ nhỏ, vòng ngoài là các bậc cao niên, tất cả như chờ thời khắc quý giá trong đêm hội cốm của làng, cùng đón các trai gái bản khác đến chung vui. Một ông tuổi trung niên lên giọng hát Cọi, kể lại quá trình lao động sản xuất mới có ngày hôm nay:

“Bươn sjí cần au chả pây ván/ Bươn hả cần au chả pây đăm/ Bươn chất khảu phòng lét/ Bươn pét khảu pền lằm/ Bươn cảu khảu puồng coóng/ Cần chắng thư thép nọi pây tan/ Càn thua luồng pây tháp/ Thu mà moóc tổng nà nả táng/ Sjao bản làu bát cảng nhúm khua/ Nghéng chúp pặt mừng chùa căn hải/ Tha văn ơi! Sjì sjài lồng pù/ Sje vằn việc chồm khua căn mại/ Tọ tha vằn cứ ái lồng pù/ Lèo tháp khảu tò chùa mừa bản/ Điếp căn bấu tươn dám lao đăm/ Thang sjửa chàm pặt căn chứ mại/ Tuyết mùa thu lè mùa lốm mát/ Mùa khảu mảu loỏng sác moòng nằn/ Sjao báo đảy chập căn kết bạn/ Lục đếc đảy hội loạn vui khua/ Cần ké kin au mùa quá khuốp/ Hẳm náy tăm khảu mảu/ Nai thâng noọng Nàng Hai / Lồng thế gian lỉn hội/ Hội kẻng loỏng rủng hai/ Lồng kéng loỏng mạy vác/ Lồng kénh sác mạy nghiển/ Lồng kết bạn thế gian...”

Nghĩa là: Tháng tư người đem mạ đi gieo/ Tháng năm người đua cấy/ Tháng bảy lúa nẩy đòng/ Tháng tám lúa thành bông/ Tháng chín nếp nên hạt/ Người mới đem hái nhắt đi hái/ Mới bó lại thành cum/ Đòn đầu rồng đi gánh/ Thu về sương giăng đồng trước cửa/ Gái bản miệng nói nụ cười duyên/ Nghiêng nón vẫy tay đua nhau gặt/ Mặt trời ơi! Thong thả buông chiều/ Để ngày việc bên nhau mãi mãi/ Nhưng mặt trời đã lặn về Tây/ Đành cất gánh chọn ngày về bản/ Thương nhau rồi chẳng đặng dừng chân/ Tay áo chàm vẫy nhau, nhớ nhé/ Tuyết mùa thu là mùa gió mát/ Mùa cốm thơm chày cối rộn vang/ Trai gái bản gần xa hội ngộ/ Trẻ em được gặp gỡ vui đùa/ Người già nếm lấy mùa cốm mới/ Đêm nay đêm hội cốm/ Mời em gái nàng trăng/ Xuống trần cùng vui hội/ Hội giã cốm đêm trăng/ Xuống kéng loỏng gỗ vác/ Xuống khua chầy gỗ nghiến/ Xuống kết bạn thế gian...

Lúc này, trên mâm có bát nước lã cùng những nén hương được thắp lên trước chiếc sọt có khoác tấm áo dài chàm, chị trung niên ngồi xếp bằng cất lời hát mời “Nàng Hai” (Nàng trăng) xuống cùng vui đêm hội cốm: “Mới mé nàng Lý Lạ/ Mới mé pả Nàng Hai/ Mới nàng Lặt nàng Là/ Mới mé noọng nàng Cuôi/ Buôi ngần tắc nặm lảu/ Pừn cần tắc nặm máy nặm mý / Pí cắp noọng chùa mà/ Lồng kénh loỏng mạy vác/ Lồng kéng sác mạy chủ/ Lồng lỉn chụ thế gian/ Pà nàng pây lỉn tàng/ Pà nàng pây lỉn hai lỉn pé/ Nàng còi pặt chai va/ Nàng hai quá pjai mười/ Mới mé nàng sjíp pét lồng lỉn/ Lồng lè lồng nào chạu/ Chạu lè chạu ngòi vằn/ Lồng sjon pết kin kép/ Lồng sjon phép tan nà/ Lồng sjon ma háu chụ/ Lồng sjon pu mùng lườn/ Pà tàng pây lỉn khê lỉn khái/ Khải tâử khái bioóc bưa/ Khái nưa khái bioóc lồm bioóc lạ/ Mới mé noọng nàng hai lồng lỉn/ Lỉn thâng thì là dá/ Lỉn quá thì là thôi/ Nàng tèo mừa lỉn chơi nưa phạ/ Khuốp pi nhằng rủng nả đuổi nàng/ Khảm pi nả lồng thế gian lỉn mâứ”.

Nghĩa là: “Mời đến nàng Lý Lạ/ Mời em gái nàng trăng/ Mời nàng Lặt nàng Là/ Mời đến mẹ nàng sọt/ Chén bạc rót rượu thơm/ Bát vàng đơm cơm trắng/ Chị rủ em cùng xuống/ Xuống giã cốm đêm trăng/ Xuống khua chày gỗ nghiến/ Xuống kết bạn thế gian/ Thế gian đi dẫn đường/ Dẫn đường qua nhiều khe nhiều suối/ Nàng hãy lướt trên hoa/ Đưa nàng qua ngọn diễn/ Mới tới nàng mười tám xuống chơi/ Xuống là xuống lúc sớm/ Sớm là sớm đẹp ngày/ Xuống dạy vịt ăn thóc/ Xuống dạy phép làm cốm/ Xuống dạy chó sủa người/ Xuống dạy cua lợp nhà/ Dẫn nàng qua khe qua suối/ Vườn dưới hoa phặc phiền/ Vườn hoa tiên trên núi/ Mời đến em nàng trăng hãy xuống/ Chơi đến độ là thôi/ Chơi một hồi hãy lại/ Nàng hãy bay về mãi tiên cung/ Đêm rằm còn tỏ trong vằng vặc/ Sang năm xuống thế gian chơi tiếp”.

Kỳ diệu thay, lúc này gió thổi làm cho hai tay áo chàm trên chiếc sọt đu đưa như sự hiện diện của nàng trăng mãi trên tiên cung đã xuống cùng vui với bản làng đêm hội cốm. Ông trung niên tiếp tục hát lời Cọi: “Lồng lố loỏng mạy vác/ Lồng lố sác mạy nghiển/ Mùa kẻng loỏng tốc khoay sjao báo...” (Xuống thôi luống gỗ vác/ Xuống thôi chày gỗ nghiến/ Mùa giã cốm làm say trai gái...) Những nhịp chày đung đưa, tiếng chày gõ vào thành luống, những hạt cốm thơm mềm được đưa ra nia, ra sàng để cho những cô gái sàng sẩy. Những hạt cốm đầu tiên được đưa lên đĩa, đặt xuống mâm, tiếng hát mời “Nàng Hai” lại cất lên. Những mẻ cốm đầu tiên được đưa tận tay các cụ cao niên rồi cho các cháu đang chạy nhảy tung tăng quanh nơi hội cốm. Tiếng chày gõ nhịp chày đôi, chày ba rồi giã theo điệu “bẫy nai” từng hồi, từng nhịp. Ánh trăng càng tỏ, nhịp chày khua luống cứ vang mãi không thôi. Người khua chày cứ khua, mặc cho luống chẳng còn cốm. Những hạt cốm thơm dẻo được các cô gái gói lại bằng những lá dong tươi chia đều cho mọi người dự hội. Tiếng chày khua vào thành luống hòa cùng tiếng nhạc của vòng bạc trên tay vang mãi, ngân mãi cho đến khi trăng kề ngọn núi họ mới dừng và bịn rịn chia tay, hẹn mùa giã cốm năm sau.

H.T.L.

Tin khác

Về Mường Lai say câu hát Khắp

Tục dán giấy đỏ ngày Tết của người Tày ở Yên Bình

Rồng trong truyền thuyết của người Việt

Trang phục và những sản phẩm dệt trong đám tang của người Thái Tây Bắc

Quan niệm về “hồn” và “vía” của người Mông ở Suối Giàng

Giá trị văn hóa của cây chè Shan tuyết cổ thụ Suối Giàng

Trò chơi Xỉnh nàng Xáy của người Tày

Bảo tồn các giá trị văn hóa trong ngôi nhà của người Mông đen ở Mù Cang Chải

Mỹ thuật trang trí trên y phục nữ của người Dao Yên Bái

Những phong tục, nghi lễ trong lễ cấp sắc của người Dao Quần trắng ở Yên Bình